ચાલો વિચારીએ કે સતત તણાવ (chronic stress) અનુભવવો એટલે શું. તો આપણને કોઈ કહેશે કે, “હે ભગવાન, મને બૌ સ્ટ્રેસ રહ્યા કરે છે, ઓફિસે સાહેબ ત્રાસ આપે છે, ટ્રાફિકમાં હું રોજ હેરાન થાવ છું, મારા સગાવાહલા જરાય વાહલા નથી, અને ના પૂછો કે બીજી શું, મને રોજના ચોવીસ કલ્લાક ત્રાસ રહે છે”. હકીકતમાં આવી ફરિયાદ કરનાર વ્યક્તિ ને નથી ખબર કે રોજના ચોવીસ કલ્લાક તણાવ અનુભવવો કે સહન કરવો શું છે – કારણ કે આવો તણાવ કોઈ આખા શરીર પર દાઞેલું હોય કે સમાન પીડા અનુભવતું હોય તેવા જ વ્યક્તિને ખબર હોય છે. આપણે સામાન્ય રીતે ફરિયાદ કરતી વખતે જયારે એમ કહીએ કે આપણે સતત તણાવ અનુભવીએ છીએ, તે વખતે અર્થ એમ હોય છે કે આપણે લાંબા સમય માટે આંતરે આંતરે આ તણાવ અનુભવતા હોઈએ છીએ.
ચાલો થોડું આપડા આહાર અને તણાવ ના સંબંધ વિષે પહેલા જાણી લઈએ. તમે ખોરાકનો આહાર કરો અને જયારે ખોરાક તમારા મુખ થી અન્નનળી દ્વારા જઠરમાં પહોચે અને પછી આંતરડામાં જાય – ત્યારે તણાવ કયો ભાગ ભજવે છે? અને સોથી પહેલા તો એ જાણવાનું કે તણાવ ના કારણે આપડી ભૂખ પર શું અસર થાય છે? દુનીયામાં ૬૦% થી વધુ પ્રમાણમાં લોકો તણાવને કારણે સમાન્ય કરતા વધારે (અને ઘણી વાર અતિશય) આહાર કરે છે. આવું કેમ? આવી તો કેવી માનસિક અસર? સંશોધન બાદ જાણવા મળે છે કે આ ૬૦% થી વધુ પ્રમાણમાં લોકોમાં એક સામાન્ય પરિસ્થિતિથી પસાર થતા હોય છે. તે લોકો રોજીંદા જીવનમાં જયારે જમવા બેસે ત્યારે તે સભાનપણે ખોરાકના માપમાં કોઈ નિયમ પાળતા હોય છે. અને જયારે જયારે તે લોકો સતત કોઈ તણાવ અનુભવે છે ત્યારે ખુબ પ્રયત્નો બાદ તે લોકો આ સંયમ ખોઈ બેસે છે અને અતિશય પ્રમાણમાં આહાર કરે છે. આ દર્શાવે છે કે આપણે તણાવ અનુભીવીયે ત્યારે આવા કેટલાક સામાન્ય પણ જરૂરી નિયમન પર આપડો કાબુ ગુમાવી દેતા હોઈએ છીએ. આવી માનસિક અસર ઉપરાંત આપડું મગજ પણ તણાવ દરમ્યાન એવા હોર્મોનસ (hormones) નો સ્ત્રાવ કરે છે જે આપણી ભૂખ ઉઘાડે છે. આપણે તણાવ અને પાચન – stress and metabolism વાળા લેખમાં વાંચ્યું કે ઇન્સુલીન (insulin) તણાવની ગેરહાજરીમાં ખોરાકના પાચન અને સંગહમાં શું ભાગ ભજવે છે. પણ તણાવ દરમ્યાન શરીરમાં ગ્લુકો-કોર્ટીકોઈડ(glucocorticoids)નો સ્ત્રાવ થાય છે જેના વિવિધ કાર્યોમાં એક કર્યે છે કે તે આપડી ભૂખ વધારે છે, જેથી આપડે તણાવ દરમ્યાન જેટલી પણ ઉર્જા કે પોષક તત્વો નો વપરાશ કર્યો હોય તો ખોરાક દ્વારા તેને ફરી શરીરમાં તૃપ્ત કરવામાં આવે. આ દર્શાવે છે કે કોઈ તણાવના કારણે સામાન્ય વ્યક્તિ કેમ અતિશય આહાર માટે પ્રેરાય છે.
હવે વિચારીએ કે સતત અને નિયમિત તણાવને કારણે તંદુરસ્તી પર કેવી અસર થઇ શકે. જો કોઈ વ્યક્તિ તેમના રોજીંદા જીવનમાં લાંબા સમય માટે આંતરે આંતરે આ તણાવ અનુભવતા હોય તો તે વ્યક્તિ તે તણાવ સામે પ્રતિક્રિયામાં પણ વધારે સમય વિતાવતા હશે. આવા વ્યક્તિની ભૂખ વધશે, અને ખાસ તો ગળ્યું (લાડુ, ચોકલેટ, હલવો, શ્રીખંડ, કેક, વગરે) ખાવાની ઈચ્છા વધશે. પરિણામે શરીરમાં આ અતિશય શર્કરા યુક્ત ખોરાક નો સંગ્રહ વધશે – અને તે ચરબી નો સંગ્રહ કરતા કોષોમાં (fat cells) થશે. પણ જાણવાની વાત એ છે કે બધાજ ચરબી નો સંગ્રહ કરતા કોષો એક સરખા નથી હોતા. સામાન્ય રીતે પેટ (abdominal fat cells) અને થાપાના (gluteal fat cells) ભાગમાં રહેતા આ કોશો અલગ પ્રકૃતિ દર્શાવે છે. પેટ અને તેની આસપાસ જોવા મળતા આ કોષો ( abdominal fat cells) વધારે જોખમકારક હોય છે – કારણ કે તે તણાવની હાજરીમાં બળતરાને લગતા સંદેશો (inflammatory signals) નો સ્ત્રાવ કરે છે, જેની ખરાબ અસર તમારા યકૃત (liver) અને નજીકના અંગો પર પડી શકે છે. પેટ પર જમા થતી ચરબી આમ પણ શારીરિક થાક અને તણાવનું કારણ બની શકે છે.
પણ જો આ બળતરાને લગતા સંદેશો (inflammatory signals) આપણા પાચનતંત્ર સુધી પહોચે તો શું થાય? તો જવાબ છે કે ઘણું બધું થાય. સો પ્રથમ તો પાચનની પ્રક્રિયા પર રોક આવે. અને નિયમિત રીતે જો પાચન અટકાવવામાં આવે તો માંદગી ની શક્યતા વધી શકે. પાચનતંત્રની માંદગી કોઈ વાર સમજી-સમજાવી શકાય કારણકે તેને લગતી તકલીફ આપડે કોઈ અંગમાં જોઈ શકીએ (organic bowel disorder), અથવા તેવી માંદગી જેનું નિદાન (diagnosis) આપણી સમાજ બહાર હોય (functional bowel disorder) કારણકે તે કોઈ વિવિધ શારીરિક પ્રક્રિયાઓ અને એક કરતા વધારે અંગો સાથે સંકળાયેલી હોય. સંશોધન બતાવે છે કે પાચનતંત્રની આવી વિશેષ માંદગી ઘણી વાર માનિસક અથવા શારીરિક તણાવ સાથે સંકળાયેલી જોવા મળે છે. આ એ દુનિયા અને એવા વ્યક્તિઓ ની વાત છે જેમને ઉગ્રતા ને કારણે, અથવા તીવ્ર લાગનીયોને કારણે અપચો (constipation), પેટમાં થતી બળતરા (inflammatory bowel syndrome) કે અન્ય પાચનતંત્ર ના રોગ થી પીડાતા હોય છે.
ફરી એક વાર આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે શરીરની બધીજ પ્રક્રિયાઓ કેવી રીતે એકબીજા સાથે ગૂંથાયેલી હોય છે અને એકબીજાને તંદુરસ્તી અથવા રોગ તરફ લઇ જાય છે. જો બસ કોઈ એક અંગ અથવા તો કોઈ એક પ્રક્રિયા પર આપડે ધ્યાન આપ્યા કરીએ, અને બીજા અંગો અને પ્રક્રિયાઓને અવગણીએ તો તે આપણી અસમજણની નિશાની રહેશે. બસ આ ગૂંચવણ-ભર્યા સંવાદમાં જ માહિતી અને સત્ય વધારે પ્રત્યક્ષ રીતે જોવા મળશે.
- Based on the lectures and books by Dr. Robert M. Sapolsky.
- ડો. રોબર્ટ સાપોલ્સકી ના પુસ્તકો અને લેકચરો આધારિત.
1 thought on “તણાવ અને અતિશય આહાર – stress and overeating”