તણાવ અને સ્ત્રી પ્રજનન – stress and female reproduction

રોમેનિયન ઓલિમ્પિક વ્યાયામ-વિદ્યાલયના (Romanian Olympic gymnastics team) મહિલા ખિલાડીઓના એક અભ્યાસ દરમ્યાન નોધવામાં આવ્યું કે જે બાલિકાઓ આશરે ૧૫ વર્ષની ઉમરે વિશ્વા સ્તરે સુવર્ણ ચંદ્રકની વિજેતા હોય છે, તે બાલિકાઓને માસિક ધર્મ સરેરાશ ૧૯ વર્ષની ઉમરે શરુ થાય છે. સામાન્ય રીતે ૧૨-થી-૧૩ વર્ષની ઉમરે શરુ થતી આ શારીરિક પ્રક્રિયામાં – નિયમિત રીતે પણ અતિશય કસરત કરવાને કારણે એક લાંબો વિલંબ જોવા મળે છે.

સ્ત્રીઓમાં તણાવને (stress) કારણે પ્રજનનને લગતી વિવિધ પ્રક્રિયાઓ અને અંગો ના વિકાસમાં વિલંબ નોધી શકાય છે, કારણકે તે શારીરિક રૂપે ખુબ ખર્ચાળ હોય છે અને તણાવ દરમ્યાન આ પ્રક્રિયાઓ પર પુરતું ધ્યાન અને રોકાણ નથી અપાતું/કરી શકાતું. આ પ્રક્રિયાઓમાં ફરી એક વાર હોર્મોન્સ (hormones) મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. તણાવની ગેરહાજરીમાં, મગજ દ્વારા સ્ત્રી પ્રજનન ને લગતા હોર્મોન્સ (luteinizing hormones, follicle-stimulating hormones અને progesterone) અંડ-કોષને (egg cells) પરિપક્વ બનાવે છે અને તે ઉપરાંત ગર્ભ ને તૈયાર કરે છે.

પણ તણાવની હાજરીમાં આ હોર્મોન્સના સ્ત્રાવમાં ઘટાડો થાય છે. જેથી અંડ-કોશની ફળદ્રુપતાને સહાય કરનાર અલગ-અલગ હોર્મોન્સ (estrogen hormone) ના સ્ત્રાવમાં પણ ઘટાડો થાય છે, જેના કારણે સગર્ભાવસ્થાની (successful fertilization) શક્યતા ઓછી થાય છે. અપરિપક્વ અંડ-કોશો (immature egg cells) અને નબળા ગર્ભ (thin uterine walls) તણાવના પરિણામ રૂપે જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત, પ્રજનન પ્રક્રિયાનો વિકાસ ભૂખમરાથી અથવા અતિશય કસરત કરવાને કારણે પણ ધીમો પડી શકે છે, જેનું કારણ શરીરમાં પોષક તત્વોના સંગ્રહમાં અને ચરબીનો સંગ્રહ કરતા કોશોની સંખ્યામાં થતો ઘટાડો હોય છે. તણાવની સમાન અસાર અકુદરતી ગર્ભાધાન (in-vitro fertilization) પર પણ નોધી શકાય છે.

સગર્ભા થયા બાદ પણ તણાવને કારણે ગર્ભને આડઅસર પહોચી શકે છે. પણ યાદ રાખવાની વાત એ છે કે આ તણાવ કોઈ એક-બે દિવસ દરમ્યાન અનુભવેલ નથી હોતો – પણ કોઈ લાંબા અને સતત (chronic stress) થતા અનુભવોને કારણે જોવા મળે છે. સતત તણાવની હાજરીને કારણે ગર્ભ સુધી પહોચતા લોહી અને પોષક તત્વોમાં ઘટાડો થાય છે, અને જો આમ જ લાંબા સમય સુધી ચાલે તો કસુવાવડની (miscarriage) શક્યતા વધી શકે છે.

અંતે, સતત તણાવના કારણે પ્રેમની અભિલાષામાં (libido – sexual drive) પણ શમન થાય છે. શરીરના અંગો સામાન્ય રીતે પ્રજનાનને લગતા હોર્મોન્સને કારણે સ્પર્શથી સંવેદનશીલ હોય છે, અને તણાવના કારણે આ સંવેદનશીલતા માં ઘટાડો થાય છે. તણાવની ગેરહાજરીમાં મૈથુન દરમ્યાન ડોપામાઇન (dopamine hormone – pleasure) હોર્મોનનો સ્ત્રાવ થાય છે જે મૈથુનને આકર્ષક અને આનંદમયી બનાવે છે – પણ તણાવને કારણે આ આનંદ આપડે ખોઈ બેસીએ છીએ.

• Based on the lectures and books by Dr. Robert M. Sapolsky.
• ડો. રોબર્ટ સાપોલ્સકી ના પુસ્તકો અને લેકચરો આધારિત.